Türk tiyatrosunun öncü ismi: Muhsin Ertuğrul
Muhsin Ertuğrul, Hariciye Nezareti memurlarından Hüseyin Hüsnü Bey ile Alman asıllı Fatma Dilruh Hanım’ın oğlu Muhsin Ertuğrul, 28 Şubat 1892’de İstanbul’da dünyaya geldi.
Çocuk yaşlarında meddah, Hacivat Karagöz ve orta oyunu üzere klasik sahne şovlarına ilgi duymaya başlayan sanatçı, sırasıyla İstanbul Tefeyyüz Mektebi, Darüledep, Soğukçeşme Askeri Rüştiyesi ve Toptaşı Rüştiyesi ile Mercan İdadisinde eğitim gördü.
Hüsnü Bey, oğlunun Mabeyn katibi olarak sarayda vazife yapmasını isterken Ertuğrul, tiyatro aşkıyla öbür bir yola girdi. Sanatçı, rüştiyede öğrenciyken okul arkadaşlarıyla amatör tiyatro çalışmalarında bulundu. Muhsin Ertuğrul, bir mühlet marangoz çıraklığı ve tornacılık yaptı. Meşrutiyet’in ilan edilmesinin akabinde İstanbul’da tiyatro faaliyetleri artınca, Ertuğrul için de bir kapı açılmış oldu.
O periyot Tepebaşı Tiyatrosunda vazife yapan direktör ve oyuncu Burhanettin Tepsi’nin bulunduğu heyete girmeye çalışan sanatçı, Arap Salahaddin Bey ile temas kurdu. Hedefine ulaşan Ertuğrul, profesyonel olarak sahneye birinci sefer 2 Ağustos 1909’da Erenköy’de oynanan “Sherlock Holmes” oyununda “Bob” karakteriyle çıktı.
TÜRKİYE’DE BİRİNCİ KERE SAHNELENEN ‘HAMLET’TE OYNADI
Bir müddet Odeon Tiyatrosunda çalışan Ertuğrul, William Shakespeare’in kaleme aldığı “Othello” ve Türkiye’de birinci sefer sahnelenen “Hamlet” piyeslerinde rol aldı. Ertuğrul’un yeteneğini fark eden sanatçı usta oyuncu Vahram Papasyan, kesinlikle Avrupa’ya gitmesini ve tiyatroya orada devam etmesini önerince, sanatçı 1911’de Paris’e gitti. Maddi imkanlar nedeniyle kısa mühlet sonra Fransa’dan Türkiye’ye dönen Ertuğrul, arkadaşlarıyla kendi topluluğunu kurdu. Usta oyuncu, 1913’te tekrar Paris’e giderek eğitimini tamamladı ve dünyaca ünlü tiyatro topluluklarıyla tanışma imkanı yakaladı. Tıpkı yıllarda Comedie Française’de Paul Gravolet’ten özel dersler alan Ertuğrul, Şehzadebaşı’nda açtığı Ertuğrul Sineması’nda, sinema gösterimleri öncesi kısa tiyatro oyunları sahneledi.
DARÜLBEDAYİ’NİN KURULUŞU
Muhsin Ertuğrul, 1914’te İstanbul’da “Darülbedayi” ismiyle hayata geçen, sonraki yıllarda Kent Tiyatroları ismini alan merkezin kuruluşunda yer aldı. Sanatçı, Darülbedayi’de Reşat Rıdvan Bey ve Andre Antonie ile vazife yaptı.
Muhsin Ertuğrul ve Darülbedayi oyuncuları
Sinema ve tiyatro incelemeleri yapmak üzere 1917-1921’de yaşadığı Berlin’de İstanbul Sinema şirketini kuran Ertuğrul, tıpkı periyot Üstat Sinema’nın iştirakini ve direktörlüğünü de üstlendi. Usta tiyatrocu, “Karanlıkta Işık” isimli sinemada değerli bir rol aldıktan sonra “Samson”, “Kara Lale Bayramı” ve “Şeytana Tapanlar” sinemalarını çekti. Almanya günleri sırasında 1917’de “Edebi Tiyatro Heyeti” isimli bir topluluk kuran sanatçı, o yıllarda Halit Fahri Ozansoy’un “Baykuş” piyesini de sahneledi.
Berlin’de “Beranien Düşesi” sinemasında ihtilalci bir subay rolünü oynayan Muhsin Ertuğrul, Türkiye’ye döndükten birkaç ay sonra Temaşa mecmuasında çeşitli sinema tenkitleri kaleme aldı. Robert Kolejinde, Halide Edip’in librettosunu yazdığı, Vedi Sabar’ın bestelediği “Kenan Çobanları” operasını hazırlayan Ertuğrul, Kurtuluş Savaşı üzerine birinci belgesel sayılan “Zafer Yolları” isimli sinemanın direktörlüğünü yaptı.
SOVYETLER’DE ÜÇ SİNEMA ÇEKTİ
Muhsin Ertuğrul, 1925-1927’de bulunduğu Sovyetler Birliği’nde, Nazım Hikmet aracılığıyla sinema dünyasından pek çok bireyle tanışma ve çalışma fırsatı buldu.
Burada “Tamilla”, “Spartaküs” ve “Beş Dakika” sinemalarını çeken sanatçı, ayrıyeten Moskova’da bütün tiyatrolara girme müsaadesi alarak Stanislavski, Nemiroviç-Dançenko, Aleksandır Yakovleviç Tayrov ve Vsevolod Meyerhold ile tanışıp onların çalışmalarına katıldı.
Ertuğrul, ABD’ye seyahat ederek sinema ve tiyatro üzerine çeşitli araştırmalarda bulundu. İstanbul’a döndükten sonra, 1927’de üstlendiği Darülbedayi’nin sanat direktörlüğünü 1949’a kadar sürdürdü.
İlk sesli Türk sineması “İstanbul Sokaklarında” ve “Bir Millet Uyanıyor”u çeken Ertuğrul, “Karım Beni Aldatırsa”, “Söz Bir Allah Bir”, “Leblebici Horhor Ağa”, “Aysel Bataklı Damın Kızı” sinemalarında senarist olarak “Mümtaz Osman” takma ismini kullanan Nazım Hikmet ile çalıştı.
Türkiye’de 1922’den 1940’a kadar tek film yönetmeni olan Ertuğrul, 1928’de Türkiye’nin ikinci büyük üretim şirketi İpek Sinema’nın kurulmasına öncülük etti ve “Ankara Postası”nın büyük ticari muvaffakiyet kazanmasının akabinde burada direktör olarak 20 sinemaya imza attı.
Ertuğrul, 1931’de Tiyatro Meslek Okulunun kurucuları ortasında yer aldı. 1933’te İstanbul’a çağrılan Viyana Müzik ve Tiyatro Akademisi başkanı Joseph Marx, Belediye Konservatuvarının öncüsü sayılabilecek bu okulu yeni baştan düzenledi ve Muhsin Ertuğrul bu kurumda da dersler verdi.
İSTANBUL KENT TİYATROSU’NDA BAŞYÖNETMENLİK
Sanatçı, Moskova’da çocuk tiyatrosu üzerine de incelemeler yaptıktan sonra 1935-1936 döneminde İstanbul Kent Tiyatrosunda Türkiye’deki birinci sistemli çocuk oyunlarını başlattı. Ertuğrul, tiyatro alanında verdiği hizmetler nedeniyle 1932’de Goethe Madalyası ile ödüllendirildi.
Ankara Devlet Konservatuvarında bir mühlet tiyatro öğretmeni olarak vazife yapan Ertuğrul, 1941’de eşi Handan Ertuğrul ile Perde ve Sahne isimli mecmuayı çıkardı. Ertuğrul, 1947’de Ankara’da Küçük Tiyatro, 1948’de Büyük Tiyatroyu kurdu, 1949’da Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğüne getirildi. “Bir Komiser Geldi” oyunundaki müfettiş rolüyle oyuncu olarak son sefer sahnede görülen sanatçı, 1950’de Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü misyonundan istifa etti.
Ertuğrul, Türk sinemasında tamamı renkli birinci sinema olan “Halıcı Kız”ı 1953’te çekti ve bu sinema sanatkarın son sinema çalışması oldu. 1954’te ikinci kere Devlet Tiyatrosu Genel Müdürü olan Ertuğrul, 1955’te Küçük Tiyatro ve Oda Tiyatrosunu açtı.
İstanbul Kent Tiyatrosunda başyönetmen olarak 1958-1966’da vazife yapan Ertuğrul, bu devirde Üsküdar, Kadıköy ve Zeytinburnu Tiyatrolarını açtı, 23 Ekim 1971’de Türkiye’de birinci sefer Devlet Kültür Armağanı’nı aldı. Usta tiyatrocu, 1974’te 82 yaşındayken tekrar Kent Tiyatroları Genel Sanat Direktörlüğüne atandı. Ertuğrul, Türk sinemasında da farklı çeşitlerdeki birinci örneklerini veren 30 sineması yönetti.
‘ÖLSEM DE GAM YEMEM’
“Leblebici Horhor Ağa” sinemasıyla 2. Venedik Sinema Şenliği’nde Türk sinemasına birinci milletlerarası mükafatı kazandıran Muhsin Ertuğrul, Batı tiyatrosunun yorum, sahne tekniği ve idare alanlarındaki yeniliklerini Türk tiyatrosunda da uygulamaya koydu ve tiyatronun İstanbul dışındaki kentlere yayılmasına katkıda bulundu.
Muhsin Ertuğrul’a 23 Nisan 1979’da Ege Üniversitesince fahri doktor payesi verildi. Sanatçı, vefatından bir hafta evvel, merasimde yaptığı konuşmada, “Unutulmamak hoştur. Sanatsal hayatımın en hoş armağanını aldım. Artık ölsem de gam yemem.” demişti.
Ünvanını almak ve sanat ömrünün 70. yılı kutlamalarına katılmak üzere gittiği İzmir’de 29 Nisan 1979’da kalp yetmezliği sonucu hayatını yitiren sanatkarın cenazesi, İstanbul’da Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi.
Vefatından bir müddet evvel mektup yazan sanatçı, Levent Mescidi’nde merasim istediğini belirterek, “Kimse çiçek yollamasın. Gazetelere ilan vermeyiniz. Tiyatro sahnelerine konulmasın tabutum. Kimse önümde merasim tertibine girmesin ve cenazemi Zincirlikuyu’daki birinci eşim Neyyire’nin yanında ayrılan yere gömün.” vasiyetinde bulunmuştu.
Muhsin Ertuğrul, “Beranien Düşesi”, “Istırap/Samson”, “Boğaziçi Esrarı: Işık Baba”, “Ateşten Gömlek”, “Kız Kulesinde Bir Facia”, “Ankara Postası”, “Şehvet Kurbanı”, “Kıskanç” isimli sinemalarda oyuncu olarak rol aldı.
“Kara Lale Bayramı”, “Şeytana Tapanlar”, “Samsun”, “İstanbul’da Bir Facia-i Aşk”, “İstanbul’da Istırap”, “Kahveci Güzeli” sinemalarının direktörlüğünü de üstlenen sanatçı, üretimci olarak da “Samsun”, “Aysel Bataklı Damın Kızı”nda yer aldı.
Usta sanatçı ayrıyeten “Boğaziçi Esrarı”, “İstanbul’da Bir Facia-i Aşk”, “Kız Kulesi’nde Bir Facia”, “Ateşten Gömlek”, “Leblebici Horhor”, “Sözde Kızlar”, “Ankara Postası”, “Kaçakçılar”, “İstanbul Sokaklarında”, “Bir Millet Uyanıyor”, “Leblebici Horhor Ağa”, “Aysel Bataklı Damın Kızı”, “Bir Kavuk Devrildi”, “Evli mi Bekar mı?” ve “Halıcı Kız” sinemalarının senaryosunu yazdı, direktörlüğünü yaptı.
